ایران و عربستان روی ریل عادی‌سازی و پیشرفت روابط
به گزارش ملت ما، جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی از مهمترین بازیگران منطقه مهم خاورمیانه و خلیج فارس بوده و هستند. در حالی که قبل از انقلاب اسلامی علی‌رغم رقابت‌های پیدا و پنهان، اهداف و منافع موازی را دنبال نموده و نوعی همگرایی و ثبات نسبی بر روابط آنها حاکم بود. اما با وقوع انقلاب اسلامی، ساخت‌های اجتماعی و هویتی متضادی بین ایران و عربستان برساخته شد که به تبع این ساخت‌های متعارض، واقعیتهای ناسازگار و معکوس بر روابط آنها سایه انداخته و تقابل و تضاد بر مناسبات دو کشور حاکم شده است. از این رو، الگوی روابط منازعه‌آمیز میان دو کشور شکل گرفته به گونهای که روابط مسالمت‌آمیز در مناسبات آنها امری زودگذر و وقوع بحران و باز رخداد بحران به امری ماندگار و بنیادین تبدیل شده است.
طی 44 سال اخیر روابط دو کشور با فراز و فرودهای زیادی همراه بوده است. اما طی دو سال اخیر و بعد از روی کار آمدن دولت سیزدهم، دولت در ادامه توسعه روابط دیپلماتیک خود با کشور‌های مختلف به ویژه همسایگان، مسیر گسترش روابط با عربستان را در پیش گرفت که نتیجه آن توافق میان دو کشور در 19اسفند1401 در پکن چین بود.
روز پنج‌شنبه 20 اسفند1401 سفارت جمهوری اسلامی ایران در پکن اعلام کرد: چین، عربستان‌سعودی و ایران روز جمعه 19اسفند برابر با 10مارس در پکن با انتشار یک بیانیه مشترک خبر از احیای روابط دیپلماتیک بین ایران و عربستان‌سعودی دادند.
اکنون بعد از گذشت 9 ماه از این توافق، اولین مذاکره مقام‌های ارشد دفاعی ایران و عربستان روز پنج‌شنبه نهم آذرماه 1402 بین سرلشکر باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران با خالد بن سلمان، وزیر دفاع عربستان‌سعودی اتفاق افتاد که هر دو طرف درباره موضوعات مورد علاقه و ارتقای روابط نظامی و گسترش در این حوزه گفتگو کردند.
سرلشکر محمد باقری رئیس ستاد کل نیروهای مسلح کشورمان در گفتگوی تلفنی با اظهار خرسندی از توسعه روابط دوستانه بین دو کشور و قدردانی از دولت عربستان‌سعودی برای میزبانی اجلاس فوق‌العاده سران کشور‌های اسلامی، آمادگی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران را برای ارتقای روابط نظامی بین دو کشور اعلام کرد.
خالد بن سالمان، وزیر دفاع کشور عربستان‌سعودی نیز در این گفتگو از ارتقای سطح همکاری‌های نیروهای مسلح دو کشور استقبال کرد.
همچنین در این گفتوگوی تلفنی دو مقام ارشد نظامی ایران و عربستان درباره مسائل مهم جهان اسلام گفتگو کردند.
وزارت دفاع عربستان سعودی در شبکه پیام‌رسان «ایکس» با اشاره به اینکه این گفتوگوی تلفنی از سوی طرف ایرانی انجام شد، نوشت: «در این تماس، روابط دوجانبه دو کشور در زمینه نظامی و دفاعی مورد بررسی قرار گرفت و تعدادی از موضوعات مورد علاقه مشترک مورد بحث قرار گرفت.»
این گفتگوی تلفنی مقامات نظامی دو کشور می تواند پیام جدیدی در روابط دو کشور نه تنها در بحث نظامی که در بخش ها و حوزه های دیگر هم باشد. از 19 اسفند 1401 زمان احیای روابط دیپلماتیک تهران و ریاض به میزبانی چین، چندین دور گفتگوی تلفنی و دیدار حضوری بین وزرای خارجه و رهبران و روسای دو کشور صورت گرفته است.
اما آیا واقعا عربستان تمایل به همکاری نظامی و دفاعی با ایران دارد یا این تمایل از سر جبر و اجبار است؟
ریاض طرفی نیست که ایران بخواهند از آن امتیاز امنیتی بگیرند. نگرانی شماره یک امنیتی ایران همیشه قدرت نظامی آمریکا در منطقه و سپس اسرائیل بوده است، و نه توانمندی‌های عربستان سعودی. ایران خواهان هر چه کم رنگ‌تر کردن رد پای آمریکا و در یک حالت ایده‌آل خروج آن از منطقه است. این اختلاف عمیق در برداشت از تهدید و اهداف میان عربستان سعودی و ایران به یک گفت و گو امنیتی نتیجه بخش شکل نمی‌دهد. در نبود تقارن میان موضوعات و سطحی از آسیب‌پذیری مشترک، پیشرفت معنادار در گفت و گو میان ایران-عربستان مشکل به نظر می‌رسد.
عربستان یک نقشه راه حوزه نظامی و دفاعی دار که سال 2017 از سوی محمد بن سلمان ولیعهد عربستان رونمایی شد و همه بخش‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، دفاعی و نظامی در آن مشخص شده است.
مثلا در بخشی از این سند آمده که: در یک دهه آتی و برای تقویت هزینه‌‌‌های نظامی بیش از 20 میلیارد دلار در صنعت نظامی داخلی سرمایه‌‌‌گذاری شود و تا 2030، سهم بومی‌سازی تسلیحاتی به 50 درصد از بودجه نظامی برسد. ریاض همچنین قصد دارد تا سال 2030 هزینه‌‌‌های تحقیق و توسعه نظامی را از 0.2 درصد به حدود 4 درصد هزینه‌‌‌های تسلیحاتی افزایش دهد.
بومی‌سازی صنایع نظامی عربستان بخشی از طرح ولیعهد سعودی برای تنوع بخشیدن به اقتصاد به گونهای است که تنها به نفت وابسته نباشد. عربستان سعودی از بزرگ‌ترین خریداران سلاح در جهان است و در 5 سال گذشته 11 درصد واردات سلاح در جهان را به خود اختصاص داده که 79 درصد این واردات از آمریکا بوده است. با توجه به بودجه عظیم تسلیحاتی عربستان، چالش‌‌‌های پیش‌‌‌رو و نوسان در روابط با آمریکا، ریاض برنامه‌‌‌ریزی کرده که تا سال 2030 نیمی از نیاز تسلیحاتی خود را در داخل تولید کند. صنایع نظامی عربستان زیر نظر شرکت صنایع نظامی (SAMI) قرار دارد که یک شرکت ملی و متعلق به صندوق سرمایه‌‌‌گذاری عربستان است.
با توجه به اهداف این سند چشم‌انداز می‌توان گفت که عربستان دو هدف عمده در حوزه دفاعی و نظامی دارد: اول بومی‌سازی تسلیحاتی که مستلزم دانش و تجربه دیگر کشورها است و دوم متنوع‌سازی خریدهای تسلیحاتی که نیازمند تنوع‌بخشی به سبد تسلیحات از سایر کشورها است.
در این دو حوزه جمهوری اسلامی ایران هم دارای دانش ساخت تسلیحات به‌ویژه موشک و پهپاد است و هم تجربیات خوبی از رهگذر سال‌ها تحریم تسلیحاتی به دست آورده است. در واقع تحریم باعث شد تا ایران ناگزیر باشد که نیازهای تسلیحاتی خود را از راه بومی‌سازی محقق کند. بنابراین عربستان نیز با هدف‌گذاری‌ای که برای خود در حوزه دفاعی صورت داده به دنبال آن است تا خود را از اعتیاد به تسلیحات غربی به ویژه آمریکا رها کند و به سمت بازیگران بالقوه از جمله فرانسه، چین و روسیه برای تامین برخی نیازهایش حرکت کند.
با توجه به رفع محدودیت‌های تسلیحاتی ایران بر اساس قطعنامه 2231 که اواخر اکتبر 2023 برچیده شد، دست ایران برای همکاری نظامی با همسایگان و سایر کشورها بازتر شده است. قدرت بازدارندگی‌ای که جمهوری اسلامی ایران در حوزه تولید موشک‌های بالستیک و غیربالستیک و تولید خانواده پهپادها ایجاد کرده است، تمایل سایر کشورها را به دو حوزه خرید و استفاده از دانش و تجارب ایران جلب کرده است.
به‌رغم توسعه تدریجی روابط ایران و عربستان و سرایت آن به حوزه‌های اقتصادی و اخیرا نظامی با گفت وگوی مقامات عالی دفاعی دو کشور، اما همکاری‌های نظامی هنوز در افق روابط و نه روی میز همکاری‌ها قرار دارد. با توجه به اینکه مسائل نظامی و دفاعی جزو کلان اولویت‌های هر دو کشور در یک خاورمیانه بی‌ثبات به شمار می‌رود، ورود جدی دو طرف نیازمند توسعه روابط سیاسی و تبدیل شدن آن به یک روابط پایدار و باثبات است که کمتر دستخوش فعل و انفعالات شود و با تغییر مقامات سیاسی، اصل روابط دوجانبه مصون بماند.
همچنین ورود به همکاری‌های نظامی به عنوان حوزه‌های حساس با اولویت شماره یک برای طیف وسیعی از کشورها به‌خصوص بازیگران خاورمیانه‌ای، مستلزم تکمیل فرآیند اعتماد‌سازی بین دو کشور است. حتی با وجود تفاهمات سیاسی و حتی نداشتن اختلافات سیاسی و ایدئولوژیک بین بسیاری از کشورها، شکل‌دهی به همکاری‌های نظامی معمولا با ملاحظات بسیار جدی همراه است. تجربه این مساله را می‌توان سال‌ها چشم انتظاری برای دریافت سامانه دفاعی اس 300 از سوی روسیه به ایران مشاهده کرد و همچنان در خصوص سوخو 35های تحویلی نیز وجود دارد. حتی در روابط بین آمریکا با متحدان عرب خود نیز این ملاحظه وجود دارد. تحویل جنگنده‌های اف 35 به امارات در ازای عادی‌سازی روابط با اسرائیل هنوز در ابهام قرار دارد. عربستان نیز سال‌ها چشم انتظار دریافت سامانه‌های پیشرفته دفاعی تاد است تا از حملات یمنی‌ها مصون باشد. این مساله نشان می‌دهد که کشورها ملاحظاتی چون حفظ برتری‌های دفاعی خود و شرکا، تهدیدهای نوظهور و سیال بودن اتحادها را در مسیر همکاری‌های نظامی خود لحاظ می‌کنند.
به‌رغم این ملاحظات، اما ایران و عربستان سعودی می‌توانند از حوزه‌های کمتر حساسیت‌برانگیز شروع کنند و به تدریج به سمت افق و هدف‌گذاری روابط نظامی حرکت کنند. گام اولیه و مهم که نه تنها برای دو طرف، بلکه سایر بازیگران ساحلی خلیج فارس هم مورد نظر است، امنیت دریایی و دریانوردی است که در چند سال گذشته دستخوش تنش بوده است. گفتوگوی گاردهای ساحلی و مهم‌تر از آن برگزاری مانورهای مشترک می‌تواند به سهولت در دستور کار قرار گیرد. تبادل هیات‌های نظامی و وابستگان نظامی گام دیگری است که می‌تواند ظرفیت واقع‌بینانه همکاری‌های دفاعی را روی میز گفت‌وگوها قرار دهد.
با همه این اوصاف باید گفت که پس از توافق عادی‌سازی ایران و عربستان سعودی با میانجگری پکن، سال‌ها تنش بین دو کشور به عادی‌سازی روابط و بازگشایی سفارت‌خانه‌ها منجر شد. این اقدام طرفین با وجود سازنده بودن، موید حل شدن تمامی اختلافات ریاض-تهران نیست. نباید فراموش کرد که دو کشور به عنوان دو رقیب مهم در منطقه مطرح هستند و مسایلی مانند حضور نیروهای غربی در خاک عربستان، رویکرد شورای همکاری خلیج فارس به جزایر سه‌گانه ایرانی، اتهامات ریاض در مورد برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای و سیاست‌های نقتی این کشور، همچنان حل نشده باقی مانده است.
انتهای پیام/
ارسال نظر
ارسال نظر