اسرار 90 سال دوری الواح باستانی از مام وطن

90 سال پیش، تخت جمشید

در سال 1309 هجری شمسی و در دوره پهلوی اول بود که آرتور پوپ، باستان شناس و مورخ آمریکایی که خود را علاقمند به تاریخ ایران معرفی می کرد، راهی کشورمان شد و توانست مجوز رسمی کاوش در تخت جمشید را برای مؤسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو به دست آورد. کمی پس از صدور این مجوز بود که تیم کاوشگر آمریکایی وارد ایران شد و با سرپرستی ارنست هرتسفلد، باستان شناس معروف آمریکایی، کار کاوش در تخت جمشید را آغاز کردند. در سال 1313، یعنی 90 سال پیش، این گروه به کشفی بزرگ دست یافتند. آنها مجموعه‌ای از الواح گلی که روی آن ها، مستندات و مدارک مربوط به امور اداری، نظامی و ... دوره هخامنشی حک شده بود و ظاهرا در زیرزمین قصر رویایی شاهان هخامنشی، نگهداری می‌شد را کشف کردند. کشفی که می‌توانست پرده‌های تردید و جهل را درباره تاریخ ایران باستان و بلکه خاورمیانه کهن، کنار بزند و حقایق فراوانی را روشن کند.

کشف تاریخی

الواح کشف شده به زبان عیلامی بود که در آن زمان تعداد آنها حدود 30 هزار لوح برآورد می شد. این الواح بعدها در 50 صندوق چوبی که شامل حدود 2000 جعبه‌ مقوایی و چند پیت نفتی که در تخت جمشید (پارسه، پرسپولیس) به پارافینِ مذاب آغشته شده بودند، از طریق بوشهر به آمریکا فرستاده شدند. انتقال با موافقت دولت وقت ایران انجام شد و در قرارداد و موافقت‌نامه طرفین نیز آمده بود که «ایران لوح‌هایی گلی را برای رمزگشایی و خواندن، به امانت به دانشگاه شیکاگو که مشغول کاوش تخت جمشید (پارسه، پرسپولیس) بود، می‌سپارد.

ارنست هرتسفلد، باستان‌شناس آلمانی که در کاوش‌های تخت جمشید حضور داشت، تخمین زده بود که این محموله شامل حدود 30 هزار و یا بیشتر لوح و قطعات گلی کتیبه‌دار و مُهر و موم‌شده بود و از آنجا که امکان خواندن الواح در ایران وجود نداشت، این محموله به صورت امانت در اختیار دانشگاه شیکاگو قرار گرفت.

خزانه تخت جمشید

رمزگشایی الواح طبق مستندات موجود، از سال 1937 در آمریکا آغاز شد. اما با شروع جنگ جهانی دوم، این کار تا سال 1945 میلادی متوقف ماند و پس از پایان جنگ، یعنی در سال 1945 میلادی دوباره آغاز شد. برخی از گل‌نوشته‌ها درباره خزانه‌ تخت جمشید بود که پس از رمزگشایی آنها، سرانجام کتاب آن در سال 1948 میلادی چاپ شد. در این مسیر، عبدالمجید ارفعی، پژوهشگر و متخصص زبان‌های باستانی که از آخرین مترجمان بازمانده خط میخی عیلامی در ایران است، نیز در مطالعه و خوانش این گل‌نبشته‌ها نقش داشت.

بدعهدی آمریکایی‌ها

درحالی که قرار بود پس از رمزگشایی و خواندن لوایح هخامنشی، تمامی آنها به ایران بازگردانده شوند، اما تا سال 1329، مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو، عملاً امانت را به صاحبش بر نگرداند. در این سال، با پافشاری دولت ایران، بخشی از الواح به ایران بازگردانده شد؛ اما وقتی محموله را تحویل گرفتند، فهمیدند که تقریباً همه الواح پس فرستاده شده، شکسته، ناقص و غیرقابل استفاده است. در واقع آمریکایی‌ها، اصل را نگه داشته و فرع را به ایرانی‌ها داده بودند. از سال 1332 و پس از کودتای 28 مرداد، تا سال 1357 و پیروزی انقلاب اسلامی، تقریباً لوحی به ایران بازنگشت و آمریکایی‌ها، هر بار به بهانه‌های مختلف، از زیر بار مسئولیتی که برعهده داشتند، شانه خالی کردند. با پیروزی انقلاب اسلامی لوح های هخامنشی، این‌بار به ابزاری برای تهدید منافع کشورمان تبدیل شد. آمریکایی‌ها در سال 2014، به بهانه آسیب دیدن تعدادی از شهروندانشان در عملیات گردان های عزالدین قسام در فلسطین که علیه رژیم کودک کش صهیونیستی انجام شده بود، تصمیم به حراج الواح و پرداخت غرامت به آسیب‌دیدگان گرفتند؛ موضوعی که از منظر حقوق بین‌الملل و بر اساس قرارداد میان مؤسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو و دولت وقت ایران، اصلاً قابل قبول نبود. از آن سال، تلاش‌های دامنه‌دار دیپلماتیک و حقوقی، برای بازگرداندن میراث فرهنگی ملت ایران، ادامه داشت تا اینکه در نهایت این تلاش ها به نتیجه رسید و تعدادی از الواح هخامنشی طی 4 مرحله به ایران بازگردانده شد.

یک خبر خوب

هر چند 4 محموله از الواح هخامنشی به کشورمان بازگردانده شده بود اما مهمترین و بزرگ ترین محموله ای که در اختیار ایران قرار گرفت، سوغات سید ابراهیم رئیسی در بازگشت از آمریکا بود. رئیس جمهور کشورمان شهریور سال گذشته برای شرکت در هفتاد و هشتمین مجمع عمومی سازمان ملل عازم نیویورک شد و حضور هیأت‌ بلندپایه دیپلماتیک ایران بازتاب‌ زیادی در عرصه رسانه به همراه داشت و در حاشیه این سفر، رایزنی‌های زیادی هم در حوزه‌های گوناگون صورت گرفت. یکی از این رایزنی ها درباره بازگشت الواح هخامنشی به ایران بود. به این ترتیب بود که 3506 لوح هخامنشی روز پنج‌شنبه 30 شهریورماه 1402 با هواپیمای ریاست‌جمهوری به ایران منتقل شد و موجی از خوشحالی را در بین دوستداران ایران و تاریخ کشورمان بوجود آورد. این مجموعه در 9 صندوق هر کدام به وزن 75 کیلو گرم و به ابعاد 129/7 سانتی‌متر طول، 70 سانتی‌متر عرض و 57/9 سانتی‌متر ارتفاع بسته‌بندی شده بود و سرانجام با بازگشت این الواح امروز به مناسبت روز جهانی موزه، این فرزندان وطن به نمایش عمومی گذاشته شدند.
3506 لوح هخامنشی شامل 836 قطعه لوح کوچک به خط آرامی و 2670 قطعه لوح بزرگ به خط عیلامی است، که نمایش آنها به دلیل ثبت، مستندنگاری، مطالعه و آماده‌سازی الواح هخامنشی مشمول زمان شد و اکنون حدود 162 قطعه از آنها در 54 گروه در سالن اصلی موزه ملی ایران به نمایش گذشته شده است.